I. Đại cương chiết xuất
Chiết xuất là dùng dung môi thích hợp để hòa tan các chất có trong dược liệu sau đó tách chúng ra khỏi phần không tan của dược liệu.
Mục đích của chiết xuất là tạo ra các chế phẩm toàn phần và tách chiết riêng các hoạt chất tinh khiết.
Một số dung môi thường dùng trong chiết xuất là nước, ethanol, glycerin, dầu thực vật,…
Khi dược liệu khô tiếp xúc với dung môi sẽ xảy ra các quá trình: dung môi thâm nhập vào dược liệu, hòa tan các chất và khuếch tán các chất.
Phân loại quá trình chiết xuất theo nguyên tắc khuếch tán:khuếch tán phân tử, khuếch tán đối lưu.
II.Các phương pháp chiết xuất
Phương pháp ngâm
Ngâm lạnh(với dược chất dễ tan ở nhiệt độ thường,dễ phân hủy ở nhiệt độ cao hoặc tạp dễ tan ở nhiệt độ cao…) cho dược liệu và dung môi vào 1 bình kín, để trong 1 thời gian nhất định ở nhiệt độ thường,có khuấy trộn.Hết thời gian gạn lấy dịch chiết, ép bã thu dịch chiết gộp với dịch gạn trên,để lắng gạn thu được dịch trong
Hầm(dược liệu rắn chắc, chứa hoạt chất ít tan ở nhiệt độ thường,dễ bay hơi dễ hỏng ở nhiệt độ cao): ngâm dược liệu với dung môi trong bình kín ở nhiệt độ cao hơn nhiệt độ phòng và thấp hơn nhiệt độ sôi của dung môi (thường 50-60°C) giữ trong 1 thời gian quy định(kéo dài hàng giờ),có khuấy trộn.
Hãm(dược liệu có cấu tạo thực vật mỏng manh,hoạt chất dễ tan trong thời gian ngắn ở nhiệt độ cao): cho dung môi sôi vào dược liệu trong bình chịu nhiệt, để trong 1 khoảng thời gian,có khuấy trộn/lắc, gạn ép lấy dịch chiết.
Sắc(dược liệu rắc chắc như vỏ,rễ,…hoạt chất không bị phân hủy ở nhiệt độ cao): đun sôi đều dược liệu với dung môi trong thời gian quy định (thường 30 phút đến hàng giờ) sau đó gạn lấy dịch chiết.
Ngâm phân đoạn:quá trình ngâm nhiều lần,dùng một phần của toàn bộ lượng dung môi trong một lần. Lượng chất tan chiết được lớn hơn nhiều so với chiết một lần bằng toàn bộ dung môi
Phương pháp ngấm kiệt(ngâm nhỏ giọt)
Nguyên tắc:dược liệu luôn được tiếp xúc với dung môi mới,luôn tạo ra sự chênh lệch nồng độ hoạt chất cao nên chiết kiệt được hoạt chất.
Dụng cụ:bình ngấm kiệt hình trụ, bình ngấm kiệt hình nón cụt
Ưu điểm:chiết kiệt được hoạt chất, tiết kiệm dung môi, tránh tiếp xúc với nhiệt độ khi cấn cô đặc.
Áp dụng với dược liệu có hoạt chất độc mạnh với dung môi ethanol-nước.
Phương pháp ngấm kiệt cải tiến
Ngấm kiệt phân đoạn: nguyên tắc là dược liệu chia thành nhiều phần, dịch chiết đặc thu được lúc đầu của mỗi lần chiết để riêng,dùng dịch chiết loãng phần dược liệu trước làm dung môi chiết dược liệu mới sau. Ưu điểm là tốn ít dung môi và thu được dịch chiết đậm đặc. Nhược điểm là không chiết kiệt được hoạt chất.
Ngấm kiệt có tác động của áp suất( áp suất cao:dùng áp lực của khí nén và áp suất giảm:lực hút chân không)
Chiết xuất ngược dòng:nguyên tắc là dược liệu lầm lượt được chiết bằng dịch chiết có nồng độ hoạt chất giảm dần,dược liệu còn ít hoạt chất nhất được chiết bằng dung môi mới. Hiệu suất chiết cao. Phân loại gồm chiết xuất ngược dòng không liên tục và chiết xuất ngược dòng liên tục.
